این همه زحمت و مرارت را محقق فرنگی، برای این در تصحیح و نقد متون تحمل می‌کند که گمان می‌کند، این کار قاعده و ترتیب دیگر ندارد بیچاره، کار را بر خودش سخت می‌گیرد و برای همین است که نقد و تصحیح یک کتاب برای او گاه بیست سی سال زمان می‌گیرد. غافل که فضلا و ادیبان ما به یمن همت و مجاهده و به برکت شهود و مکاشفه، راه‌هایی آسان‌تر برای این کار یافته‌اند و برای همین است که به آسانی می‌توانند سالی سه چهار کتاب بزرگ را که هر کدام از آنها برای فرنگی کار یک عمر است، تصحیح و مقابله کنند. ماشاءالله!
حقیقت این است که برای فضلا و ادیبان ما، اصلا کار به این دشواری که فرنگی‌ها گمان برده‌اند، نیست. آخر تصحیح کتاب کهنه چه فرقی دارد با غلط‌گیری روزنامه و مجله؟ پس چه لازم است که «فاضل مصحح» ما، مثل فرنگی ساده‌لوح برود در گوشه خانه یا کنج کتابخانه بنشیند و به کار دشوار تصحیح و مقابله نسخ نیز بپردازد؟ مگر این کار را در پشت میز اداره یا چاپخانه و یا حتی در پشت دکان کتابفروشی نمی‌توان کرد؟ بعد وقتی حروفچین مطبعه می‌تواند به میل خود کلمات و عبارات نویسنده زنده‌ایی را تحریف کند و پس و پیش بچیند وچاپ کند، چرا آقای «فاضل مصحح» حق این را نداشته باشد که دیوان سعدی و خاقانی و سنایی را مثلا بهتر از خود آنها و مطابق سلیقه شخصی خود تصحیح و اصلاح کند؟ محقق اروپایی زبان نمی‌داند که اینهمه، اختلاف قرائت‌ها و نسخه بدل‌ها را ضبط می‌کند. اگر زبان می‌دانست مثل فاضل مصحح ما، یک ضبط را مطابق سلیقه و اجتهاد خودش، انتخاب می‌کرد و تمام نسخه‌ها و نسخه بدل‌ها را به دور می‌ریخت. باری تهیه و تحصیل تمام این نسخه‌هایی که هرکدام در یک گوشه دنیاست، چه ضرورت دارد و از آن گذشته اصلا مقابله این نسخه ها که لابد هریک غلط‌هایی مخصوص به خود دارد، کدام دردی را دوا می‌کند؟ این کار وقت مصحح و کاتب و حروفچین و ناشر و خواننده را به کلی تلف می‌کند و کتاب نویسنده و شاعر مرحوم را هم در حقیقت پر می‌کنند از غلطنامه‌ای گمراه کننده و بی‌حاصل و تمام‌نشدنی. آخر اگر قرار باشد تمام نسخه بدل‌ها را ضبط کنند تا هر کس مطابق میل و سلیقه خود، آنچه را تصحیح تشخیص می‌دهد بخواند و انتخاب کند، آیا بهتر نیست این کار را آقای «مصحح و فاضل» انجام بدهد تادیگر کار به دست جاهل نااهل نیافتد و بین مقلد و مجتهد فرقی و تفاوتی باقی بماند؟
- برگرفته از کتاب «یادداشت‌ها و اندیشه‌ها» از مقالات، نقدها و اشارات نوشته دکتر عبدالحسین زرین‌کوب. اهدایی از کتابخانه رکن‌الدین خسروی. ناشر کتابخانه طهوری خرداد ماه ۱۳۵۱
